Ձիաուժ (HP – horsepower) հզորության չափման միավորն է, որը լայնորեն կիրառվում է մեքենաների, արդյունաբերական սարքավորումների և տարբեր շարժիչների հզորությունը գնահատելու համար։ Սակայն երբևէ մտածե՞լ եք, թե որտեղից է առաջացել այս եզակի տերմինը։

Տերմինի ծագումը

Ձիաուժ տերմինը ներմուծել է շոտլանդացի ինժեներ Ջեյմս Ուատտը 18-րդ դարում։ Նա կարևոր դեր է խաղացել շոգեմեքենաների կատարելագործման գործում և ցանկանում էր ցույց տալ, թե որքանով են իր ստեղծած սարքերը ավելի արդյունավետ, քան ձիերի կատարած աշխատանքը։

Ուատտն ուսումնասիրեց, թե որքան աշխատանք է կատարում մի ձին՝ ածուխ բարձրացնելով հանքերից, և հաշվարկեց, որ միջին չափի ձին մեկ վայրկյանում կարող է կատարել մոտ 550 ֆունտ/ֆուտ (տոկոսաչափ) աշխատանք։ Այսպես առաջացավ «ձիաուժ» հզորության չափման միավորը։

Ձիաուժի կիրառությունը

Ձիաուժը ներկայումս օգտագործվում է տարբեր ոլորտներում՝

• Ավտոմեքենաների արդյունաբերություն. Մեքենաների շարժիչի հզորությունը չափելու համար (օրինակ՝ 150 ձիաուժ հզորությամբ շարժիչը նշանակում է, որ այն մոտավորապես 150 ձիու աշխատանք կարող է կատարել նույն ժամանակում):
• Գյուղատնտեսական տեխնիկա. Տրակտորների և այլ մեքենաների արդյունավետությունը հաշվարկելու համար:
• Արդյունաբերություն. Շարժիչների և գեներատորների կատարողականությունը գնահատելու համար:

Ձիաուժն ու ժամանակակից այլ չափման համակարգեր

Չնայած ձիաուժը դեռևս լայնորեն օգտագործվում է, գիտական և ինժեներական աշխարհում հիմնականում ընդունված է Վտ (Watt) միավորը։ 1 ձիաուժը մոտավորապես հավասար է 745.7 Վտ-ի (W):

Հետաքրքիր փաստ: Բավականին զարմանալի է, բայց իրական ձին մշտական պայմաններում չի կարողանում արտադրել 1 ձիաուժ հզորություն։ Իրականում, ձիերը երկարատև աշխատանքի դեպքում կարող են արտադրել մոտ 0.7-0.8 ձիաուժ, իսկ կարճաժամկետ ուժգին լարման դեպքում՝ մինչև 14-15 ձիաուժ։

Ձիաուժը դարձել է տեխնոլոգիական առաջընթացի խորհրդանիշ և մեքենաների հզորության ցուցիչ։ Չնայած գիտական աշխարհում ավելի հաճախ օգտագործվում են Վտ-երը, «ձիաուժ» տերմինը շարունակում է մնալ ավտոմեքենաների և տեխնիկայի ոլորտներում ամենահայտնի չափման համակարգերից մեկը։

Արաբական նվաճումները և Հայաստանի դրությունը

Պարսկաստան-Բյուզանդիա պատերազմի հետևանքները
VII դարի սկզբին Պարսկաստանն ու Բյուզանդիան երկարատև պատերազմներից ուժասպառ էին, ինչի պատճառով չկարողացան դիմակայել Արաբիայից եկած իսլամական զորքերին։ Արաբները 636 թ. ջախջախեցին բյուզանդական զորքերին, իսկ 637 թ. Կադիսիայի ճակատամարտում պարտության մատնեցին պարսիկներին՝ կործանելով Սասանյան թագավորությունը։

Հայաստանի միավորումը
Բյուզանդիան, հասկանալով արաբական սպառնալիքը, ստիպված մեղմեց քաղաքականությունը հայերի հանդեպ։ 634 թ. Հայաստանի փաստացի իշխանությունը ստանձնեց սպարապետ Թեոդորոս Ռշտունին, իսկ 639 թ. նա Բյուզանդիայի կողմից ճանաչվեց «Հայոց իշխան»։ 640 թ. առաջին անգամ տևական բաժանումից հետո նա միավորեց Մեծ Հայքը՝ իր իշխանության տակ վերցնելով թե՛ բյուզանդական, թե՛ պարսկական հատվածները։

Թեոդորոս Ռշտունու քաղաքականությունը

Արաբական արշավանքները
640-650-ական թվականներին արաբները պարբերաբար արշավանքներ իրականացրին Հայաստանի դեմ՝ ավերելով Դվինը։ Պարսկաստանն արդեն վերացել էր, իսկ Բյուզանդիան հրաժարվում էր աջակցել հայերին՝ փոխարենը պահանջելով ընդունել Քաղկեդոնի ժողովի որոշումները։

Հայ-արաբական պայմանագիրը (652 թ.)
Թեոդորոս Ռշտունին, հասկանալով, որ միայնակ չի կարող դիմակայել արաբներին, 652 թ. Դամասկոսում պայմանագիր կնքեց արաբ փոխարքա Մուավիայի հետ։ Պայմանագրի կետերը հետևյալն էին.

1. Հայաստանը ճանաչում էր խալիֆի գերիշխանությունը։

2. Երեք տարի ազատվում էր հարկերից։

3. Թույլատրվում էր 15,000-անոց հայ հեծելազորի պահպանում՝ արաբների հաշվին։

4. Հայաստանում արաբական զորքեր չէին տեղակայվելու։

5. Խալիֆայությունը ռազմական աջակցություն էր տրամադրելու Հայաստանի պաշտպանությանը։

Այս պայմանագիրը թույլ տվեց Հայաստանին պահպանել որոշակի ինքնավարություն մինչև VII դարի վերջը։

Հարցեր և առաջադրանքներ.

1. Ի՞նչ գաղափարներ էին քարոզում պավլիկյանները: Արդյո՞ք շարժումը միայն բացասական հետևանքներ ունեցավ Հայաստանի համար:

Պավլիկյանները քարոզում էին երկաստվածություն՝ հավատալով, որ կա Բարի Աստված (Երկնային Հայրը) և Չար Աստված (աշխարհի Արարիչը, սատանան): Նրանք մերժում էին եկեղեցին՝ այն անվանելով «դևերի կացարան», մերժում էին մկրտությունն ու հաղորդությունը, դեմ էին մսակերությանը և սեփականություն ունենալուն: Նրանց ուսմունքը ներկայացված էր «Զորություն» կոչվող գրքում, որը մեզ չի հասել:

Թեև պավլիկյանությունը խնդիրներ էր ստեղծում երկրի ներսում, այն որոշ դրական հետևանքներ ևս ունեցավ.

• Պատճառ դարձավ, որ Հայոց եկեղեցին վերափոխվի և ամրանա:

• Տևրիկում հիմնած «հանրապետությունը» պաշտպանեց Հայաստանի հյուսիսարևմտյան շրջանները արևմուտքի հարվածներից և նպաստեց Բագրատունիների վերելքին:

2. Ի՞նչ քաղաքականություն էին վարում արաբները Հայաստանում այն նվաճելուց հետո: Ինչո՞ւ:

Արաբները, նվաճելով Հայաստանը, ստեղծեցին Արմինիա փոխարքայությունը, որը ներառում էր նաև Արևելյան Վրաստանն ու Աղվանքը: Նրանք նշանակեցին իրենց պաշտոնյաներին, հարկեր սահմանեցին և հողեր խլեցին հայերից: Ժամանակի ընթացքում խստացրին քաղաքականությունը՝ սպանելով և արտաքսելով նախարարներին, կազմակերպելով արաբների վերաբնակեցում: Հատկապես VIII դարի վերջից սկսեցին ուղղակիորեն կառավարել Հայաստանը՝ փորձելով վերացնել հայկական իշխանական տներն ու եկեղեցու ինքնուրույնությունը:

3. Որքանո՞վ էր արդարացված 652 թ. հայ-արաբական պայմանագիրը. մանրամասնիր՝ քննարկելով պայմանագրի կետերը:

Պայմանագիրն ընդունվեց, քանի որ այլընտրանք չկար՝ Բյուզանդիան չէր աջակցում, իսկ արաբները չափազանց ուժեղ էին: Պայմանագրի կետերը.

• Հայաստանը ճանաչում էր խալիֆի գերիշխանությունը, ինչը փաստացի ենթակայություն էր, բայց այն ժամանակ դա անհրաժեշտ էր խաղաղություն պահպանելու համար:

• Երեք տարի ազատվում էր հարկերից, ինչը հայերի համար ժամանակ էր տալիս վերականգնվելու:

• Թույլատրվում էր պահել 15-հազարանոց հեծելազոր՝ խալիֆայության հաշվին, ինչը հզորացնում էր Հայաստանի պաշտպանունակությունը:

• Արաբական զորքեր Հայաստանում չէին տեղակայվելու, ինչը թույլ էր տալիս պահպանել որոշակի ինքնուրույնություն:

• Խալիֆայությունը պարտավորվում էր պաշտպանել Հայաստանը, ինչը Հայաստանի անվտանգության համար կարևոր էր:
  Ընդհանուր առմամբ, պայմանագիրը օգուտ էր տալիս Հայաստանին, քանի որ թույլ տվեց պահպանել փաստացի ինքնավարություն մինչև VII դարի վերջը:

4. Ի՞նչ հետևանքներ ունեցան նախարարական տոհմերի համար հակաարաբական ապստամբությունները: Որո՞նք էին այդ ապստամբությունների դրական և բացասական կողմերը:

Արաբական բռնաճնշումների և ապստամբությունների հետևանքով որոշ նախարարական տներ (Մամիկոնյաններ, Կամսարականներ, Ռշտունիներ) աստիճանաբար դուրս մղվեցին քաղաքական ասպարեզից: 774-775 թթ. ապստամբությունը մեծ վնաս հասցրեց նախարարական տներին՝ նրանց մեծ մասը սպանվեց:

• Այս իրադարձություններից հետո քաղաքականությունը աստիճանաբար անցավ Բագրատունիների ձեռքը, որոնք կարողացան վերականգնել հայկական ինքնուրույնությունը:

• Արաբները ստիպված եղան մեղմացնել քաղաքականությունը՝ ճանաչելով հայկական նախարարների ժառանգական հողատիրության իրավունքը:

5. Ինչո՞վ էր պայմանավորված Բյուզանդիայի քաղաքականության մեղմացումը հայերի նկատմամբ:

Բյուզանդիայի քաղաքականության մեղմացումը հայերի նկատմամբ պայմանավորված էր մի քանի գործոնով․

• Անվտանգային շահեր․ Բյուզանդիան փորձում էր հայերին պահել իր կողմում՝ նրանց չհրահրելով ապստամբության, հատկապես այն ժամանակաշրջաններում, երբ արևելքից արաբական սպառնալիքը մեծ էր։

• Զինվորական ներուժ․ Հայերը մեծ դեր ունեին Բյուզանդական բանակում, և կայսրությունը չէր ցանկանում կորցնել նրանց աջակցությունը։

• Մշակութային և կրոնական գործոն․ Բյուզանդիան հասկանում էր, որ չափազանց խիստ քաղաքականությունը կարող էր հանգեցնել հայերի համընդհանուր ապստամբության, ուստի որոշակի փուլերում կիրառվում էին ավելի մեղմ մոտեցումներ։

6. Որքանո՞վ էին արդարացված Մամիկոնյանների և Բագրատունիների խմբավորումների մոտեցումները. հիմնավորի՛ր և փաստարկի՛ր:

Մամիկոնյաններն ու Բագրատունիները տարբեր մոտեցումներ ունեին հայ ժողովրդի պաշտպանման հարցում․

• Մամիկոնյանները ավելի հակված էին բացահայտ դիմադրության՝ փորձելով ռազմական ուժով ապահովել երկրի անկախությունը։ Նրանց մոտեցումը արդարացված էր այն առումով, որ նրանք փորձեցին անմիջապես դիմակայել օտար տիրապետություններին։ Սակայն, հաշվի առնելով գերակշիռ ուժերի առկայությունը, նրանց մոտեցումը երբեմն կարող էր հանգեցնել հյուծիչ պատերազմների։

• Բագրատունիները ավելի ճկուն քաղաքականություն էին վարում՝ ձգտելով դիվանագիտությամբ և համաձայնագրերով հասնել հայկական իշխանության ամրապնդմանը։ Նրանց մոտեցումը թույլ տվեց հայոց թագավորության վերականգնումը, ինչը երկարաժամկետ հեռանկարում արդյունավետ եղավ։

Երկու կողմերի մոտեցումներն էլ իրենց ժամանակին հիմնավորված էին՝ կախված պատմական իրավիճակից։

7. Պատկերացրո՛ւ, որ դու ապրում ես Դվին քաղաքում, և քո հայրն իր պապից մեծ գրադարան է ժառանգել, որը պետք է Նախիջևանից տեղափոխեք Դվին: Գրքերը դասավորելիս դու տեսնում ես այնտեղ պավ- լիկյանների սրբազան գիրքը՝ «Զորությունը»։

Ինչպիսի՞ն կլինի քո արձագանքը։ Ինչո՞ւ։

Եթե ես Դվին քաղաքում ապրող մարդ լինեի, ապա պավլիկյանների «Զորությունը» գտնելիս մի քանի հնարավոր արձագանք կարող էի ունենալ՝ կախված իմ մտածելակերպից․

1. Եթե ես հետևում եմ Հայ առաքելական եկեղեցուն, ապա իմ արձագանքը կարող էր լինել զարմանք և վախ, քանի որ պավլիկյանները համարվում էին հերետիկոսներ, և նրանց գրքերը կարող էին վտանգավոր համարվել։ Կարող էի մտածել՝ արժե՞ արդյոք պահել այդ գիրքը, թե ոչ, քանի որ այն կարող էր հակասել իմ հավատքին։

2. Եթե ես հետաքրքրված եմ իմ ժողովրդի պատմությամբ, ապա կարող էի այն ուսումնասիրել՝ հասկանալու համար, թե ինչ գաղափարներ էին ներկայացնում պավլիկյանները և ինչու էին նրանք այդքան հակասական ընկալվում։ Սա պատմական առումով արժեքավոր գտածո կլիներ։

3. Եթե ես տատանվում եմ, ապա կարող էի խորհրդակցել իմ հոր կամ որևէ իմաստուն մարդու հետ՝ հասկանալու, թե ինչպես վարվել այդ գրքի հետ։

Ընդհանուր առմամբ, արձագանքս կախված կլիներ իմ համոզմունքներից, սակայն որպես գրքերի սիրահար՝ հավանաբար կնախընտրեի պահել և ուսումնասիրել այն՝ հասկանալու դրա պատմական և գաղափարական արժեքը։

Традиционно после Олимпийских игр проводятся паралимпийские игры – международные спортивные соревнования для людей с ограни՛ченными возмо՛жностями. Паралимпийские игры являются самыми
прести՛жными соревнованиями для спортсменов с инвалидностью, отборна которые проходит в рамках национальных, региональных и мировых состязаний.
Возникновение этих соревнований связывают с именем английского нейрохирурга Людвига Гуттмана, врача Сток-Мандевилльского реабилитацио՛нного госпиталя. В 1948 году он собрал британских ветеранов,
вернувшихся после Второй мировой войны с поражением спинного мозга, для участия в спортивных соревнованиях. Гуттман считал, что спорт улучшит состояние ветеранов, позволит вернуть их к полноце՛нной жизни и мечтал о создании Олимпийских игр для спортсменов с ограниченными физическими возможностями. Британские Сток-Мандевилльские игры проводились ежегодно, а в 1952 году они получили статус международных и насчитывали уже 130 участников.
Первые паралимпийские игры прошли в Риме в 1960 году. Они были организованы совместно с летними Олимпийскими играми. В Риме соревновались 400 спортсменов на колясках из 23 стран. С этого времени
началось бурное развитие паралимпийского движения в мире.
В настоящее время паралимпийские игры проводятся после Олимпийских игр и на тех же спортивных объектах. Они состоят из летних и зимних видов спорта, в которых участвуют спортсмены с различными ограничениями — инвали՛ды-колясочники, слепые, а также люди с интеллектуальными нарушениями.
Достижения спортсменов с физичесими недостатками поражают воображение. Фактически не осталось ни одного вида спорта из известных и популярных, в котором не принимали бы участие спортсмены-инвалиды.
Паралимпийские игры имеют огромное влияние на отношение к инвалидам в обществе. Они помогают снять стереотипы о том, что люди с ограниченными возможностями не могут заниматься спортом и достигать
высоких результатов. Они показывают, что люди с ограниченными возможностями могут быть такими же сильными и успе՛шными, как и другие люди.
Кроме того, паралимпийские игры помогают людям с ограниченными возможностями преодолевать свои страхи и комплексы. Участие в соревнованиях на мировом уровне помогает им поверить в свои силы и
показывает, что они могут преодолеть любые трудности.

ограни՛ченные возмо՛жности — սահմանափակ հնարավորություններ
прести՛жный — հեղինակավոր
реабилита՛ция — վերականգնում
полноце՛нный — լիարժեք
успе՛шный — հաջողակ

1. Прочитайте текст, скажите, кто организовал первые соревнования для ветеранов с поражением спинного мозга (ողնուղեղի վնասվածքով).

Первые соревнования для ветеранов с поражением спинного мозга организовал английский нейрохирург Людвиг Гуттман.

2. Ответьте на вопросы

1. Какую роль в организации Паралимпийских игр сыграл Людвиг Гуттман? 

Людвиг Гуттман организовал первые соревнования для людей с ограниченными возможностями, что стало основой для Паралимпийских игр.

      2. Где прошли первые Паралимпийские игры.

Первые Паралимпийские игры прошли в Риме в 1960 году.

3. Как Паралимпийские игры влияют на отношение к инвалидам в обществе.

Паралимпийские игры помогают изменить отношение общества к людям с инвалидностью, показывая их силу, волю и способность достигать успеха.

3. Образуйте слова по образцу. С некоторыми словами составьте
предложения.
Образец: знать – знание; решать – решение; слабый – слабость.

• создать – создание; соревноваться – соревнование; участвовать – участие; влиять – влияние; возникнуть – возникновение; достигнуть – достижение; ограничить – ограничение; воображать – воображение; относиться – отношение; нарушать – нарушение; храбрый – храбрость; трудный – трудность; возможный – возможность; смелый – смелость; популярный – популярность; известный – известность

4. Перепишите, вставляя пропущенные слова.

1. Паралимпийские игры являются самыми престижными соревнованиями для спортсменов с инвалидностью.
2. Гуттман собрал британских ветеранов для участия в спортивных соревнованиях.
3. Достижения спортсменов с физическими недостатками поражают воображение.
4. Паралимпийские игры имеют огромное влияние на отношение к инвалидам в обществе.
5. Паралимпийские игры помогают людям с ограниченными возможностями преодолевать свои страхи и комплексы.

5. Вставьте пропущенные предлоги в, на, из, с, к.

1. Первые паралимпийские игры прошли в Риме в 1960 году.
2. Они были организованы совместно с летними Олимпийскими играми.
3. В Риме соревновались 400 спортсменов на колясках из 23 стран.
4. С этого времени началось бурное развитие паралимпийского движения в мире.
5. Участие в соревнованиях на мировом уровне помогает спортсменам поверить в свои силы.
6. Паралимпийские игры имеют огромное влияние на отношение к инвалидам в обществе.

6. Прочитайте предложения. Обратите внимание на выделенные слова. Задайте к ним вопросы.

1.Этот вид спорта очень популярен сейчас. 2. Возникновение этих соревнований связывают с именем английского нейрохирурга Людвига Гуттмана. 3. Об этом случае он прочитал в газете. 4. Эта история показала, что люди с ограниченными возможностями могут достичь высоких результатов в спорте и быть равноправными участниками общества.

Вопросы к выделенным словам:

1. Какой вид спорта популярен сейчас?
2. С каким именем связывают возникновение этих соревнований?
3. Где он прочитал об этом случае?
4. Что показала эта история?

8. Перепишите предложения. Допишите пропущенные буквы в указательных местоимениях.

1. Этот спортсмен обязательно добьется успеха.
2. Этот стадион не такой большой, как другие.
3. В жаркие солнечные дни эти деревья шумят на ветру.
4. Эта футбольная команда заняла второе место в чемпионате.
5. В этом городе мы отдыхали летом.
6. Этого человека все любили и уважали.
7. Не всё то золото, что блестит.
8. Никому не говори о том, что я тебе рассказал.

9. Перепишите предложения, выбирая подходящие по смыслу слова из скобок.

1. На танке были видны следы. Следы эти оставили вражеские снаряды.
2. Когда он рассказал о той встрече друзьям, те очень удивились.
3. Этот рассказ я прочитал в газете.
4. О том, как всё произошло, ничего не известно.

10. Прочитайте текст о названии, эмблеме, флаге и девизе Паралимпийских игр.

Название «Паралимпийские игры» было связано с термином, поскольку первые соревнования проводились среди людей с заболеваниями позвоночника. С началом участия в Играх спортсменов с другими видами инвалидности название «Паралимпийские игры» получило новый смысл. Теперь его связывают со словами «рядом, параллельно» и «олимпийский».
Впервые Паралимпийская эмблема появилась на Паралимпийских зимних играх в Турине в 2006 году. На эмблеме изображены три изогнутых линии красного, синего и зелёного цветов. Эти цвета – красный, зелёный и синий – часто встречаются на национальных флагах стран различных и символизируют
Разум, Тело и Дух. Эта эмблема изображена в центре Паралимпийского флага на белом фоне.
Паралимпийский девиз – «Дух в движении» («Spirit in Motion»).
Армения впервые приняла участие в Паралимпийских играх в 1996 году на летних Играх в Атланте. В зимних Играх делегация Армении участвовала начиная с Игр 1998 года в Нагано. После отстранения российских спортсменов от участия в Паралимпийских играх, в 2022 году в Сочи были проведены летние Паралимпийские игры «Мы все. Спорт 2022». На этих соревнованиях паралимпийцы Армении завоевали 2
серебряные и 4 бронзовые медали.

11. Подготовьте сообщение-информацию о реабилитационном центре «Дом солдата», который создан при Ереванском государственном медицинском университете им. Мхитара Гераци.

Реабилитационный центр “Дом солдата” был создан при Ереванском государственном медицинском университете им. Мхитара Гераци. Центр предоставляет медицинскую и психологическую помощь солдатам, получившим ранения. Он оснащен современным оборудованием и помогает восстановить физическое и эмоциональное здоровье военнослужащих, способствуя их интеграции в общество. В “Доме солдата” работают квалифицированные врачи, реабилитологи и психологи, которые помогают ветеранам вернуться к полноценной жизни.

12. Обсудите значение Паралимпийских игр с точки зрения здорового образа жизни человека, недискриминации, равных возможностей. Обоснуйте необходимость этих соревнований.

Паралимпийские игры играют огромную роль в обществе. Во-первых, они пропагандируют здоровый образ жизни среди людей с инвалидностью, мотивируя их заниматься спортом. Во-вторых, эти соревнования борются с дискриминацией, доказывая, что люди с ограниченными возможностями могут достигать высоких спортивных результатов. В-третьих, Паралимпийские игры предоставляют равные возможности для всех, показывая, что физические ограничения не являются препятствием для успеха. Таким образом, эти игры необходимы для интеграции людей с инвалидностью в общество и разрушения стереотипов.

1․Ի՞նչ է ցույց տալիս տարրի զանգվածային բաժինը մոլեկուլում։

Զանգվածային բաժինը ցույց է տալիս, թե տարրի հարաբերական

ատոմային զանգվածի ու ինդեքսի արտադրյալը նյութի հարաբերական մոլեկուլային զանգվածի որ մասն է կազմում:

2․Հաշվի՛ր տարրերի զանգվածային բաժինները (%) հետևյալ բանաձևն ունեցող նյութերում՝ ա) NO, բ) SO2, գ) HNO3, դ) CuCO3 :

3․Համացանցից փնտրի՛ր կերակրի աղի, խմելու սոդայի քիմիական բանաձևերը: Հաշվի՛ր դրանցում տարրերի զանգվածային բաժինները (մասերով և %-ով):

Հայերը միշտ էլ փորձել են պահպանել իրենց ինքնավարությունն ու հավատքը, սակայն դա հեշտ չէր, քանի որ երկիրը գտնվում էր երկու հզոր տերությունների՝ Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև։

Պարսկաստանը և Բյուզանդիան Հայաստանում

Պարսիկներն ու բյուզանդացիները չէին դադարում ազդեցություն ունենալ Հայաստանի վրա։ Պարսիկները ցանկանում էին տարածել իրենց կրոնը՝ զրադաշտականությունը, իսկ բյուզանդացիները՝ իրենց քաղաքական և կրոնական օրենքները։ 387 թվականին Հայաստանը բաժանվեց այս երկու տերությունների միջև, և ժամանակի ընթացքում երկու հատվածներում տարբեր փոփոխություններ տեղի ունեցան։

Հուստինիանոս I-ի բարեփոխումները

Հայաստանի բյուզանդական մասում կայսր Հուստինիանոս I-ը (527-565) սկսեց փոփոխություններ անել։ Նա վերացրեց հայ նախարարների իրավունքները, նրանց զրկեց սեփական զորք ունենալու հնարավորությունից և ստիպեց, որ մեծ կալվածքները բաժանվեն ժառանգների միջև։ Սա հայկական ազնվական ընտանիքների համար մեծ խնդիր դարձավ, քանի որ նրանց հզորությունն սկսեց թուլանալ։ Այդ ամենը հանգեցրեց 539 թվականի մեծ ապստամբությանը, որը, ցավոք, ճնշվեց, իսկ հայ նախարարներից շատերը կամ սպանվեցին, կամ աքսորվեցին։

Դվինի ժողովներն ու Հայոց եկեղեցին

Մինչ այս ամենը տեղի էր ունենում, Բյուզանդիան ցանկանում էր Հայոց եկեղեցուն ստիպել ընդունել Քաղկեդոնի ժողովի որոշումները, որոնք ասում էին, որ Քրիստոսն ունի երկու բնություն՝ աստվածային և մարդկային։ Սակայն հայ եկեղեցականները որոշեցին մերժել այդ ուսմունքը և մնացին հավատարիմ իրենց դավանանքին։ 506 և 554 թվականներին Դվինում գումարված ժողովներում հայերը վերջնականապես մերժեցին ոչ միայն քաղկեդոնականությունը, այլև նեստորականությունը, որը պաշտպանում էր Պարսկաստանը։ Այսպիսով, Հայոց եկեղեցին կարողացավ պահպանել իր ինքնուրույնությունը։

571 թվականի ապստամբությունը

Քանի որ հայերը չէին ընդունում զրադաշտականությունը, պարսիկները սկսեցին ավելի խիստ միջոցներ ձեռնարկել։ 564 թվականին, երբ Հայաստանի մարզպան (կառավարիչ) նշանակվեց Սուրենը, նա փորձեց պարսկական կրոնը պարտադրել հայերին։ Սա շատերին զայրացրեց, և 571 թվականին հայերը Վարդան Մամիկոնյանի (Կարմիր Վարդանի) առաջնորդությամբ ապստամբեցին։ Նրանք օգնություն խնդրեցին Բյուզանդիայից, որը խոստացավ աջակցել։ Սակայն տարիներ անց, երբ ապստամբությունը վերածվեց 20-ամյա պատերազմի, Բյուզանդիան մտածեց միայն իր շահերի մասին։

Հայաստանի երկրորդ բաժանումը

591 թվականին պատերազմն ավարտվեց, և Հայաստանը կրկին բաժանվեց։ Այս անգամ Բյուզանդիային անցավ երկրի մեծ մասը։ Չնայած հայերը սկզբում հույս ունեին, որ բյուզանդացիները կպաշտպանեն իրենց, սակայն շուտով պարզ դարձավ, որ նրանք նույնպես փորձում են թուլացնել հայերին։ Նրանք հայ զինվորներին ուղարկում էին այլ երկրներ՝ թույլ չտալով, որ Հայաստանում մեծ զորք մնա, ինչը ապստամբությունների վտանգը նվազեցնում էր։

Այսպիսով, հայերի պայքարը, թեև հերոսական էր, բայց չէր կարող լիովին ազատել երկիրը։ Սակայն այն կարևոր դաս դարձավ, քանի որ ապացուցեց, որ Հայաստանի ազատության համար պետք էր ոչ միայն պայքարել, այլև ճիշտ դաշնակիցներ ընտրել և խելացի քաղաքականություն վարել։

Հարցեր և առաջասրանքներ

1. Ինչպե՞ս էին տարբերվում Բյուզանդիայի և Սասանյանների վարած քաղաքականությունները Հայաստանի երկու հատվածների նկատմամբ:

• Բյուզանդիան փորձում էր վերացնել Հայաստանի ինքնուրույնությունը՝ այն բաժանելով չորս նահանգների, վերացնելով հայ նախարարների արտոնությունները և փոխելով ժառանգության օրենքները։
• Սասանյան Պարսկաստանը, հակառակը, ձևականորեն պահպանեց Հայաստանի ինքնավարությունը, սակայն ձգտում էր տարածել զրադաշտականությունը և սահմանափակել հայ նախարարների ուժը։

2. Ինչո՞վ էր պայմանավորված պարսկա-բյուզանդական 20-ամյա պատերազմը:

Պատերազմը սկսվեց, քանի որ Բյուզանդիան և Պարսկաստանը ցանկանում էին լիովին վերահսկել Հայաստանը։ Հայերը 571 թ. ապստամբեցին պարսիկների դեմ, իսկ Բյուզանդիան աջակցեց նրանց՝ հույս ունենալով Հայաստանը վերցնել իր տիրապետության տակ։

3. Հիմնավորի՛ր: Ինչո՞ւ էին կարևոր տիեզերաժողովները և դրանց նկատմամբ Հայոց եկեղեցու վերաբերմունքը:

Տիեզերաժողովներում որոշվում էին քրիստոնեական դավանաբանական հարցերը։ Քաղկեդոնի ժողովը (451 թ.) որոշեց, որ Քրիստոսն ունի երկու բնություն՝ աստվածային և մարդկային։ Սակայն Հայոց եկեղեցին հետագայում մերժեց այս որոշումը, քանի որ այն տարբերվում էր հայկական հավատալիքներից։ Այսպիսով, 554 թ. Դվինի ժողովը հստակեցրեց, որ Հայոց եկեղեցին չի ընդունում ոչ Քաղկեդոնի ժողովի որոշումները, ոչ էլ նեստորականությունը, և հաստատեց իր անկախ դիրքորոշումը։

4. Փոփոխություն և շարունակականություն

Ի՞նչ ես կարծում, ի՞նչ առավելություն տվեց Հայոց եկեղեցուն Դվինի 554 թ. ժողովը:

Դվինի 554 թ. ժողովը Հայոց եկեղեցուն տվեց ինքնուրույնություն։ Հայոց եկեղեցին այլևս կախված չէր ոչ Բյուզանդիայից, ոչ էլ Պարսկաստանից։

5. Ի՞նչ հետևանքներ ունեցան Հուստինիանոս I-ի վերափոխությունները հայ նախարարների համար:

• Հայ նախարարները կորցրեցին իրենց ժառանգական իրավունքները։
• Նրանց կալվածքները բաժանվեցին, ինչը թուլացրեց նրանց։
• Բյուզանդիան վերացրեց նախարարական զորքերը, ինչը նվազեցրեց հայոց ռազմական ուժը։
• Դրա հետևանքով հայ նախարարները կամաց-կամաց ձուլվեցին բյուզանդական արիստոկրատիայի մեջ

6. Ինչո՞ւ թե՛ Պարսկաստանը, թե՛ Բյուզանդիան որդեգրեցին հայկական զորքերը երկրից դուրս տեղակայելու նոր քաղաքականություն:

• Հայկական զորքերը ուժեղ էին, և եթե դրանք տեղակայված լինեին Հայաստանում, հնարավոր էին նոր ապստամբություններ։
• Բյուզանդիան և Պարսկաստանը օգտագործում էին հայ զորքերին իրենց սահմանները պաշտպանելու համար։
• Այս քաղաքականությունը թույլ էր տալիս թուլացնել Հայաստանի ռազմական ներուժը։

7. Պատկերացրու, որ դու 571 թ. հակապարսկական ապստամբության առաջնորդ Վարդան Մամիկոնյանը՝ Կարմիր Վարդանն ես: Ի՞նչ գնահատական կտաս ապստամբությանը, երբ 571 թ. Հայաստանը հերթական անգամ բաժանվի Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի միջև։

• Ապստամբությունը հայերի հերոսական պայքարն էր ազատության համար, բայց, ցավոք, Բյուզանդիան այն օգտագործեց միայն իր շահերի համար։
• Բյուզանդիան խոստացավ օգնել, բայց վերջին արդյունքում միայն օգտվեց Հայաստանի թուլացած վիճակից։
• Չնայած ապստամբությունը չհանգեցրեց Հայաստանի ամբողջական ազատությանը, այն ցույց տվեց հայերի անկոտրում կամքը։
• Բյուզանդիան կարող է մեղադրվել խաբեության մեջ, բայց նաև ապստամբների միամտությունն էր, որ նրանք վստահեցին օտար օգնությանը։

Արդյո՞ք ապստամբության արդյունքները կբացատրես Բյուզանդիայի խաբեությամբ կամ ապստամբների միամտությամբ։ Իսկ գուցե մեկ այլ մեկնաբանությո՞ւն կտաս:

Ապստամբության արդյունքները միայն Բյուզանդիայի խաբեությամբ կամ ապստամբների միամտությամբ բացատրելը միակողմանի մոտեցում կլիներ։ Կարելի է դիտարկել նաև այլ գործոններ.

1. Իշխանության հավասարակշռության փոփոխություն – Բյուզանդիան ու Պարսկաստանը մշտապես պայքարում էին Հայաստանի վերահսկման համար։ Ապստամբությունը ստեղծեց անկայուն իրավիճակ, որը հակառակ ազդեցություն ունեցավ․ այն չազատագրեց երկիրը, այլ դարձավ Բյուզանդիայի ու Պարսկաստանի միջև բաժանման պատճառ։

2. Ներքին կազմակերպվածության խնդիրներ – Ապստամբները մեծ խիզախություն դրսևորեցին, բայց նրանց պակասում էր հստակ քաղաքական ծրագիր։ Եթե նրանք կարողանային երկարաժամկետ ռազմավարություն մշակել, գուցե ապստամբությունը ավելի հաջող ավարտ ունենար։

3. Միջազգային իրադրությունը – Այն ժամանակվա աշխարհաքաղաքական պայմաններում փոքր պետությունների համար շատ դժվար էր լիարժեք անկախություն ձեռք բերել, քանի որ մեծ տերությունները մշտապես միջամտում էին նրանց գործերին։

Կարելի է ասել, որ ապստամբության ձախողումը պայմանավորված էր ոչ միայն Բյուզանդիայի վարած քաղաքականությամբ կամ ապստամբների միամտությամբ, այլև Հայաստանի դիրքով՝ երկու գերտերությունների միջև, ռազմավարական պլանավորման պակասով ու միջազգային գործոններով։

1.Рассмотрите фотографии. Расскажите, что вы знаете об этих спортсменах и видах спорта, которые на них представлены. 

На первом фото Артур Бабаян – российский тяжелоатлет. Чемпион России 2024 года в категории до 109 кг, призёр чемпионатов России 2020 и 2023 годов. Мастер спорта России международного класса (2020).

Тяжёлая атлетика – это вид спорта, где спортсмены поднимают очень тяжёлые штанги. Соревнования проходят в двух упражнениях: рывок (поднимают штангу одним движением) и толчок (поднимают сначала на грудь, а потом вверх). Это требует силы, выносливости и правильной техники.

На втором фото Мария Александровна Ласицкене – российская прыгунья в высоту. Олимпийская чемпионка (2020). Трёхкратная чемпионка мира (2015, 2017, 2019), двукратная чемпионка мира в помещении (2014, 2018), чемпионка Европы (2018), двукратная чемпионка Европы в помещении (2015, 2019), трёхкратная победительница командного чемпионата Европы (2013, 2014, 2015), двукратная победительница Континентального кубка IAAF (2014, 2018), пятикратная чемпионка России (2014, 2017, 2018, 2019, 2022), чемпионка летних юношеских Олимпийских игр 2010 года.

Первая и единственная в истории (как среди мужчин, так и среди женщин) трёхкратная чемпионка мира в прыжке в высоту.

В этом виде спорта спортсмены разбегаются и прыгают через планку, стараясь не сбить её. Чем выше они перепрыгнут, тем лучше! Для этого нужны сила ног, гибкость и хорошая координация.

На третьем фото двукратные чемпионы мира Мэдисон Чок и Эван Бэйтс․  Они — олимпийские чемпионы в командном соревновании (2022), двукратные чемпионы мира (2023, 2024)

Фигурное катание – вид спорта, относится к сложно координационным видам спорта. Это не просто катание на коньках, а настоящие танцы с элементами акробатики, поддержки и сложных движений.

Каким видом спорта вы занимаетесь или хотели бы заниматься?

Я занималась карате и стала чемпионкой Армении в своей возрастной группе. Также я посещала секции фехтования, стрельбы из лука и волейбола. А теперь увлекаюсь футболом и регулярно тренируюсь.

Какие спортивные секции есть у вас в школе?

Наша школа предлагает разнообразные спортивные секции. Среди них:

• Футбол
• Волейбол
• Баскетбол
• Гандбол
• Плавание
• Фехтование
• Стрельба из лука
• Настольный теннис
• Шахматы
• Борьба
• Дзюдо
• Велоспорт

Эти секции позволяют нам развивать физические навыки и находить занятия по интересам.

2.Перепишите предложения. Задайте вопрос к выделенным словам, окончания подчеркните.

1. Олимпийский чемпион поставил новый мировой рекорд**.**
   Вопрос: Кто поставил новый мировой рекорд?

2. Все мечтают стать олимпийскими чемпионами.
   Вопрос: Кем все мечтают стать?

3. Болельщики встречали в аэропорту олимпийскую команду Армении.
   Вопрос: Кого болельщики встречали в аэропорту?

4. Мы ждём от наших олимпийских чемпионов новых побед.
   Вопрос: От кого мы ждём новых побед?

3.Перепишите, вставляя пропущенные буквы. Укажите род, число, падеж прилагательных.

1. Символ Олимпийских игр – пять колец голубого (м.р., ед.ч., род.п.), жёлтого (м.р., ед.ч., род.п.), чёрного (м.р., ед.ч., род.п.), зелёного (м.р., ед.ч., род.п.) и красного (м.р., ед.ч., род.п.) цветов.

2. Летом спортсмены соревнуются в летних (мн.ч., предл.п.) видах спорта, а зимой – в зимних (мн.ч., предл.п.).

3. Самые сильные (мн.ч., им.п.), ловкие (мн.ч., им.п.) и быстрые (мн.ч., им.п.) юноши всей Греции собирались около города Олимпия.

4. Обычай древних (мн.ч., род.п.) греков дошёл и до наших дней.

5. Олимпийский (м.р., ед.ч., им.п.) огонь не гаснет, пока продолжаются олимпийские (мн.ч., им.п.) игры.

6. Олимпийские (мн.ч., им.п.) игры в наши дни стали прекрасным (м.р., ед.ч., тв.п.) праздником спорта.

7. Стояла тёплая (ж.р., ед.ч., им.п.) осенняя (ж.р., ед.ч., им.п.) погода.

8. Вдали виднелся городок со своими белыми (мн.ч., тв.п.) домами и красными (мн.ч., тв.п.) крышами.

4.Спишите. Слова в скобках напишите в нужной форме.

1. Я рассказал другу о нашей спортивной секции.
2. На день рождения я подарил брату книгу об олимпийских играх.
3. Микаел любит смотреть соревнования по фигурному катанию.
4. Светлана написала бабушке о своих успехах в спортивной гимнастике.
5. Самвел посоветовал товарищам записаться в спортивную школу.
6. Все радовались успеху известного спортсмена.

5. Прочитайте тексты о спортивных соревнованиях в древней и современной Армении. Скажите, что их объединяет.
В древней Армении тоже проводились спортивные соревнования во
время праздника Навасард. Навасардовские игры (Նավասարդյան խաղեր) – это популярный национальный праздник в Древней Армении, центральным элементом которого были спортивные состязания, начинавшиеся 1 навасарда по древнеармянскому календарю (соответствует 11 августа по григорианскому календарю).
Паломники (ուխտավորները), крестьяне, войско, знать и жрецы (քուրմերը) торжественными колоннами приходили в гавары Тарон и Багреванд, на границе которых текла священная река Арацани и находилась гора Нпат, вокруг которой и располагались участники празднества. На склоне горы находился храмовый комплекс Багаван, в котором торжественно воздавались дары верховному богу Арамазду и верховной богине Анаит. Празднества сопровождались жертвоприношениями (զոհաբերություններ), пиршествами, охотой. В эти дни организовывались Навасардовские игры, проходившие, как правило, одну неделю. В рамках игр атлеты (մարզիկներ) соревновались в беге, прыжках в длину, фехтовании, борьбе, кулачных
боях, стрельбе из лука, скачках и в других видах спорта, сопровождавшихся национальными песнями и танцами.
Всеармянские игры проходят и сейчас: с 1999 года проводятся
Панармянские игры (Համահայկական խաղեր) – международные соревнования, в которых участвуют спортсмены-армяне со всего мира. Целью Панармянских игр является объединение армян из разных стран посредством спорта, укрепление связей между Арменией и армянской диаспорой. Организацией Игр занимается специально созданный для этого Всемирный комитет при финансовой и организационной поддержке Республики Армения, общественных организаций армянской диаспоры и отдельных благотворителей.
I Панармянские игры состоялись с 28 августа по 5 сентября 1999 года. В них приняли участие делегации 62 городов из 23 стран мира. Программа Игр включала 7 видов спорта: футбол, баскетбол, волейбол, лёгкая атлетика, теннис, настольный теннис и шахматы. Честь зажжения огня Игр была доверена трёхкратному олимпийскому чемпиону по спортивной гимнастике Альберту Азаряну.
Последние VIII Панармянские игры прошли с 5 по 19 августа 2023 года. Церемония открытия состоялась в Гюмри, а сами соревнования прошли в городах Ширакской и Арагацотнской областей. Количество участников превысило 7160 спортсменов из 179 городов из 41 стран мира. Было разыграно 105 комплектов медалей по 17 видам спорта.

Спортивные соревнования в древней и современной Армении объединяет несколько ключевых черт:

1. Национальное единство – как Навасардовские игры, так и Панармянские игры собирают людей из разных мест, объединяя их через спорт и традиции.

2. Разнообразие спортивных дисциплин – и в древности, и сейчас спортсмены соревнуются в разных видах спорта, включая бег, борьбу, стрельбу из лука, командные игры и другие.

3. Связь с культурой – в обеих эпохах соревнования сопровождались национальной музыкой, танцами и торжественными церемониями.

4. Торжественное открытие – и Навасардовские, и Панармянские игры начинались с особых ритуалов: в древности – с жертвоприношений богам, а в современности – с зажжения олимпийского огня.

5. Международное участие – если раньше игры объединяли жителей разных регионов Армении, то сейчас Панармянские игры собирают армян из разных стран, поддерживая национальное единство.

6.Разделитесь на группы и обсудите значение этих национальных соревнований. Обоснуйте свою точку зрения.

Национальные соревнования, такие как Навасардовские игры и Панармянские игры, играют важную роль в сохранении культуры и укреплении национального единства.

Значение этих соревнований:

1. Сохранение традиций – Навасардовские игры были важной частью древнеармянской культуры, а Панармянские игры продолжают эту традицию в современном мире.
2. Объединение армян по всему миру – Панармянские игры помогают укрепить связи между Арменией и армянской диаспорой.
3. Развитие спорта – соревнования способствуют популяризации различных видов спорта в стране.
4. Пропаганда здорового образа жизни – участие в соревнованиях мотивирует молодёжь заниматься спортом.
5. Повышение престижа Армении – международные соревнования показывают спортивный потенциал армянских спортсменов.

Подготовьте презентации «Навасардовских игры» и «Панармянские игры».

Презентация «Навасардовские игры»

Что это?

• Древнеармянский праздник, который отмечался 11 августа.
• Включал спортивные состязания: бег, борьба, стрельба из лука, скачки и др.
• Сопровождался музыкой, танцами и жертвоприношениями богам.

Чем важны?

• Были символом силы и мужества.
• Способствовали военной подготовке молодёжи.
• Объединяли народ в честь праздника.

Презентация «Панармянские игры»

Что это?

• Международные соревнования, проводимые с 1999 года.
• В них участвуют армяне из разных стран.
• Включают такие виды спорта, как футбол, баскетбол, волейбол, лёгкая атлетика, шахматы и др.

Чем важны?

• Поддерживают армянскую идентичность по всему миру.
• Развивают спорт и укрепляют международные связи.
• Продвигают Армению как спортивную страну.

Что нового вы узнали?

• В древности спортивные игры имели не только развлекательное, но и религиозное значение.
• Панармянские игры становятся всё более масштабными с каждым годом.

Какие из упомянутых видов спорта популярны в Армении.

Популярные виды спорта в Армении:

• Борьба
• Футбол
• Баскетбол
• Шахматы
• Лёгкая атлетика

Նյութի հարաբերական մոլեկուլային զանգված

Նյութի հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը մոլեկուլի զանգվածի հարաբերությունն է զանգվածի ատոմային միավորին։
Հիշի՛ր՝ ինչ է ցույց տալիս տարրի հարաբերական ատոմային զանգվածը։
Հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը (Mr) ցույց է տալիս, թե մեկ մոլեկուլի զանգվածը (m0) քանի անգամ է գերազանցում զանգվածի ատոմային միավորը (զ.ա.մ.).
Օրինակ՝ ջրի մոլեկուլի իրական զանգվածը՝ m0 = 2,988 10-23 գ, հետևաբար՝

Այսինքն՝ ջրի մեկ մոլեկուլի զանգվածը 18 անգամ գերազանցում է զ.ա.մ.-ը։
Ինչպես հարաբերական ատոմային զանգվածը, հարաբերական մոլեկուլայինզանգվածը նույնպես չափողականություն չունի (հարաբերական թիվ է)։ Ինչպե՞ս կարող ենք հաշվել նյութի հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը:
Իմանալով նյութի քիմիական բանաձևը՝ հեշտությամբ կարող ենք հաշվել այդ նյութի հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը։ Օրինակ՝ ածխաթթու գազի մոլեկուլային բանաձևն է CO2: Այդ նյութի հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը հաշվելու համար գումարենք մոլեկուլի բաղադրության մեջ մտնող բոլոր տարրերի հարաբերական ատոմային զանգվածները՝ հաշվի առնելով ատոմների թիվը (ինդեքսը):

Նյութի հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը նյութի մոլեկուլի բաղադրության մեջ մտնող տարրերի հարաբերականատոմային զանգվածների և ինդեքսների արտադրյալների
գումարն է.

Հարցեր և առաջադրանքներ․

1․Ի՞նչ է ցույց տալիս հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը։

Հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը (Mr) ցույց է տալիս, թե տվյալ նյութի մեկ մոլեկուլի զանգվածը (m) քանի անգամ է գերազանցում զանգվածի ատոմային միավորը (ջրածնի ատոմի զանգվածը՝ m, կամ ածխածնի ատոմի զանգվածի 1/12–ը), որը, ինչպես գիտեք, 0,000 000 000 000 000 000 000 001667 գ է:

2․. Լրացրո՛ւ աղյուսակը.

CO (Ածխածնի մոնօքսիդ) –  28 գ/մոլ

SO₃ (Ծծմբի տրիօքսիդ) – 80 գ/մոլ  

Na₂S (Նատրիումի սուլֆիդ) – 78 գ/մոլ

P₂O₅ (Դիֆոսֆոր պենտօքսիդ) – 142 գ/մոլ

H₂SO₄ (Ծծմբաթթու) – 98 գ/մոլ

H₃PO₄ (Ֆոսֆորաթթու) – 98 գ/մոլ

3․Տեղեկատվական աղբյուրներում որոնի՛ր կենցաղում օգտագործվող մի քանի նյութի (խմելու սոդա, քացախաթթու (քացախ), մեթան) քիմիական բանաձևերը և հաշվի՛ր դրանց հարաբերական մոլեկուլային զանգվածները:

• Խմելու սոդա (Նատրիումի բիկարբոնատ) – NaHCO₃ → 84 գ/մոլ
• Քացախաթթու (Ացետիկ թթու) – C₂H₄O₂ → 60 գ/մոլ
• Մեթան – CH₄ → 16 գ/մոլ ​